มหาชาติเป็นที่นิยมในทุกภาคทั่วประเทศไทย และด้วยความศรัทธาในพระพุทธศาสนา จึงมีการแต่งมหาชาติสำนวนต่างๆ ขึ้นอย่างหลากหลาย
มหาชาติแต่ละสำนวน มีความแตกต่างกันในแต่ละท้องถิ่น สำหรับภาคกลางถือว่าร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดกที่กวีทั้ง ๖ ท่านได้แต่งไว้นั้น เยี่ยมยอดในเรื่องภาษาวรรณศิลป์ เช่น ตอนพระอัจจุตฤๅษีบอกเส้นทางไปเขาวงกตแก่ชูชก ซึ่งได้พรรณนาโดบใช้คำอลังการและสัมผัสอักษรแพรวพราว ดังตัวอย่าง เช่น
... เอส เสโล แลถนัดในเบื้องหน้าโน้นก็เขาใหญ่ ยอดเยี่ยมโพยมอย่างพยับเมฆ มีพรรณเขียวขาวดำแดงดูดิเรก ดั่งรายรัตนนพมณีแนมน่าใคร่ชม ครั้นแสนพระสุริยะส่องระดมก็ดูเด่นดั่งดวงดาววาวแวววะวาบๆ ที่เวิ้งวุ้ง วิจิตรจำรัสจำรูญรุ่งเป็นสีรุ้งพุ่งพ้นเพียงคัคนัมพรพื้นนภากาศ
บ้างก็เกิดก่อก้อนประหลาด ศิลาลายแลละเลื่อมๆ ที่งอกง้ำเป็นแง่เงื้อม ก็ชะงุ้มชะโงกชะง่อนผาที่ผุดเผินเป็นแผ่นภูตะเพิงพัก บางแหล่งเล่าก็เหี้ยนหักเห็นเป็นรอยร้าวรานระคายควรจะพิศวง ด้วยธาตุอุทกที่ตกลงเป็นหยาดหยัดหยดย้อยเย็นเป็นเหน็บหนาว ในท้องถ้ำที่สถิตไกรสรราข
สถาน บังเกิดแก้วเก้าประการกาญจนะประกอบกันตลอดโล่งโปร่งปล่องเป็นช่องชั้นช่อวิเชียรฉายโชติช่วงชัชวาลสว่างตา แสนสนุกในห้องเหมคูหาทุกแห่งหนรโหฐาน ...
บ้างก็เกิดก่อก้อนประหลาด ศิลาลายแลละเลื่อมๆ ที่งอกง้ำเป็นแง่เงื้อม ก็ชะงุ้มชะโงกชะง่อนผาที่ผุดเผินเป็นแผ่นภูตะเพิงพัก บางแหล่งเล่าก็เหี้ยนหักเห็นเป็นรอยร้าวรานระคายควรจะพิศวง ด้วยธาตุอุทกที่ตกลงเป็นหยาดหยัดหยดย้อยเย็นเป็นเหน็บหนาว ในท้องถ้ำที่สถิตไกรสรราข
สถาน บังเกิดแก้วเก้าประการกาญจนะประกอบกันตลอดโล่งโปร่งปล่องเป็นช่องชั้นช่อวิเชียรฉายโชติช่วงชัชวาลสว่างตา แสนสนุกในห้องเหมคูหาทุกแห่งหนรโหฐาน ...
นอกจากนี้มหาชาติบางสำนวนยังมีการใช้กลบทหลายชนิด ซึ่งเพิ่มคุณค่าทางวรรณศิลป์มากยิ่งขึ้น เช่น กลบทกบเต้นสลักเพชร ในกัณฑ์มหาราช สำนวนพระนิพนธ์สม้เด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส เช่น
... แล้วเร่งรัดจัดสรรพวกพลคชาชาญ อันเกิดแต่มาตังคประเทศ สถาน ประมาณหมื่นสี่พัน สรรแต่หาญสารตัวเหี้ยม เทียมช้างมารทานช้างหมื่น ฟื้นโถมสึกฝึกทนศร ร่อนงาส่ายร่ายเงยเศียร เรียน เชิงสู้ รู้ชนสาร ร่านบ้าแทง แรงบ่ถอย ร้อยคชหนี รี่ขึ้นหน้า ข้าศึกยล ขนสยอง ร้องบันเทิง เริงบุกทัพ สรรพอลังการสารอลงกต บทจร คลาดบาทจรคลา ดาพยุหยืนดื่นหยุหยุทธ์ ดุจพสุธาพังดั่งพสาพก ยกคชผาย ย้ายคชพล คนตัวหมอ ขอติดมือ ถือหัตถ์ง่าท่าเห็นงาม
ตามทำนอง ต้องธรรมเนียม เตรียมทุกหมวด ตรวจทุกหมู่ ...
ตามทำนอง ต้องธรรมเนียม เตรียมทุกหมวด ตรวจทุกหมู่ ...
กลบทนาคบริพันธ์ เช่น
… แร้วเร่งรัดจัดสรรพลรถาหมื่นสี่พัน พื้นพิจิตรรังสรรค์สุวรรณรัตน์ สุวรรณรถจำรัสอร่ามเรือง อร่ามรุ่งบรรเทืองอัมพรเพริศ อัมพรพรายธงชายเฉิดเฉลิมงอน เฉลิมงามสงครามสยอนต่อไม่ติด ไม่ต่อต้านทานฤทธิ์เข้ารุกราญ เข้ารุกรับยับแตกฉานพังประลาตพ่ายประลัยลงดื่นดาษพสุธาธาร ...
นอกจากนี้ ผู้อ่านยังได้รับรสไพเราะจากการใช้ถ้อยคำที่สละสลวย ประณีต ของ มหาชาติภาคอื่นๆ ด้วย เช่น
อยํ มคโค อะกุถชีโน ไปถึงบรรพตา
คีรีบรรพต ปรากฏเห็นมา สนานน้ำถ้ำลา เหวห้วยตรอกธาร
พระสุรีย์แสงส่อง แสงสายกระจายต้อง ศิลาหน้าผาร
ระยับจับสี มณีประพาฬ ดังแสงสุรีย์การ ประทุมรุกโข
เปลวปลาบปะลิงดัง ระยับจับทั้ง บูรบรรพโต
ประพริบพร้อยพราย จับสายเสโล ชอ่ำรุกโข ชอืนติณณา
(มหาชาติภาคใต้)คุณค่าด้านเนื้อหา
ข้อความรู้ที่ได้จากการอ่าน มีดังนี้
๑. รู้เนื้อเรื่องโดยย่อของมหาชาติทั้ง ๑๓ กัณฑ์ เป็นพื้นฐานในการศึกษาวรรณคดี เรื่อง
มหาชาติหรือมหาเวสสันดรสำนวนต่างๆ ต่อไปนี้
๒. รู้จักลักษณะของมหาชาติสำนวนต่างๆ ซึ่งมีลักษณะเด่นแตกต่างกันออกไป ทั้งมหาชาติ
ภาคกลาง มหาชาติภาคเหนือ มหาชาติภาคอีสาน และมหาชาติภาคใต้
๓. รู้ลักษณะเฉพาะของสังคมไทยในท้องถิ่นต่างๆ จากมหาชาติสำนวนท้องถิ่น
คุณค่าด้านปัญญาและความคิด
๑. การทำบุญจะให้ทำเสร็จสมประสงค์ต้องอธิฐานจิต ตั้งเป้าหมายชีวิตที่ตนปรารถนาไว้
แต่ความปรารถนาจะสำเร็จดังตั้งใจหรือไม่ ผู้นั้นต้องมีศีลบริบูรณ์ กล่าวคือ
· ต้อวกระทำความดี· ต้องรักษาความดีนั้น
· หมั่นเพิ่มพูนความดีให้มากยิ่งขึ้น
๒. การทำความดีต้องทำเรื่อยไป ทุกชาติทุกภพต่อเนื่องไม่ชาดสาย
๓. ในเรื่องมหาชาติได้แสดงตัวอย่างของพระชาติที่ยิ่งใหญ่ด้วยทศบารมี เห็นตัวอย่างการ
บำเพ็ญบารมีอันยากยิ่งที่มนุษย์ปุถุชนธรรมดาจะทำได้
๔. คุณค่าของมหาชาติเป็นเรื่องที่ประจักษ์ชัดในศรัทธาของพุทธศาสนิกชนมายาวนาน
ตั้งแต่สมัยสุโขทับดังที่ปรากฏในจารึกนครชุม
๕. แสดงให้เห็นถึงความเชื่อและความศรัทธาในพระพุทธศาสนาที่อยู่คู่กับสังคมไทย
จากอดีตถึงปัจจุบัน
๖. สะท้อนให้เห็นถึงประเพณีทางพระพุทธศาสนาที่สำคัญเกี่ยวกับการทำบุญฟังเทศน์
ของพุทธศาสนิกชน เช่น อานิสงส์การฟังเทศน์มหาชาติ การตั้งใจฟังเทศน์มหาชาติให้จบครบบริบูรณ์ภายในวันเดียวทั้ง ๑๓ กัณฑ์ เป็นเหตุให้สำเร็จความปรารถนาทุกประการดังนี้
· เมื่อตายจากโลกนี้ไปแล้ว จะมีโอกาสได้พบพระพุทธเจ้าพระนามว่า ศรีอริยเมตไตรย
· เมื่อดับขันธ์จะได้ไปเกิดในสุคติโลกสวรรค์ และเสวยทิพยสมบัติมโหฬาร
· เมื่อตายไปแล้วจะไม่ตกนรก
· เมื่อถึงยุคพระศรีอริยเมตไตรย จะได้จุติไปเกิดเป็นมนุษย์
· เมื่อได้ฟังธรรมต่อหน้าพระพักตร์ของพระพุทธองค์ จะได้ดวงตาเห็นธรรมเป็น
อริยบุคคลในพระพุทธศาสนา
๑. มหาชาติในแต่ละท้องถิ่นมักจะแสดงให้เห็นถึงลักษณะวิถีชีวิต ความเป็นอยู่และความ
เชื่อได้อย่างชัดเจน
มหาชาติหรือมหาเวสสันดร เป็นวรรณคดีทางพระพุทธศาสนาที่มีอิทธิพลต่อสังคมไทยมา
ตั้งแต่สมัยสุโขทัยเรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน ด้วยเป็นแนวทางในการบำเพ็ญตนอย่างผู้เสียสละ เพื่อความสงบสุขของสังคม วรรณคดีเรื่องนี้ยังมีคุณค่าทั้งด้านเนื้อหาและด้านวรรณศิลป์เพราะแต่ละสำนวนเกิดจากความเชื่อและความศรัทธา.ในพระพุทธศาสนา และเป็นมรดกทางวัฒนธรรมสำคัญของคนไทยในแตะละท้องถิ่นที่ควรอนุรักษ์และสืบทอดต่อไป
